Οι υποψιασμένοι αναγνώστες θα 'χετε μάλλον μαντέψει απ' τον τίτλο ότι η σημερινή ιστογραφή μου ασχολείται με ζητήματα γλωσσικά. Πράγματι, δεν κάνετε λάθος —την έχω την πετριά με τη γλώσσα, αδιόρθωτος διορθωτής βλέπετε… Και, για να προλάβω όσους έχουν περιπαικτική διάθεση, η απάντηση «Σινεμά» στην ερώτηση του τίτλου εκτιμάται μεν ως καλαμπούρι, αλλά… απορρίπτεται ως εκτός θέματος. Αλλά ποιο είναι το θέμα της ιστογραφής; Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.
Χθες το πρωί άκουγα στο ραδιόφωνο τη συνηθισμένη μου καθημερινή ενημερωτική εκπομπή, κατά τη διάρκεια της οποίας, σε καθορισμένη χρονική στιγμή σύμφωνα με τον σχεδιασμό της εκπομπής, η εκλεκτή ηθοποιός Έφη Θανοπούλου αναλαμβάνει την ενημέρωση των ακροατών γύρω από την καλλιτεχνική κίνηση. Παίρνοντας λοιπόν η κυρία Θανοπούλου το μικρόφωνο, αφού καλημέρισε τους ακροατές του σταθμού, είπε κάτι σαν: «Σήμερα θα ξεκινήσουμε με κινηματογράφο» (δεν συγκράτησα ακριβώς τα λόγια της, αλλά δεν έχει σημασία). Ο δημοσιογράφος που επιμελείται την ενημερωτική εκπομπή τη ρώτησε αμέσως: «Κινηματογράφος ή κινηματόγραφος;» Να σημειώσω ότι η ενημέρωση από την κυρία Θανοπούλου γίνεται περίπου υπό μορφή φιλικής συζήτησης με τον δημοσιογράφο και η ερώτησή του σ' αυτό το πλαίσιο έγινε, δηλαδή δεν διατυπώθηκε σαν παρατήρηση επειδή τάχα το «κινηματογράφος» είναι λάθος, αλλά κάπως σαν απορία του για το ποιο είναι το σωστό ή το πιο σωστό. Στη συνέχεια και οι δύο ομολόγησαν ότι δεν γνωρίζουν πώς είναι σωστό να λέγεται, αλλά γνωρίζουν ότι σήμερα έχει επικρατήσει να λέμε «κινηματογράφος», ενώ παλιότερα, ιδίως οι μεγάλης ηλικίας χρησιμοποιούσαν συχνά τον προπαροξύτονο τύπο «κινηματόγραφος», έτσι είπαν. Ποιος τύπος όμως είναι σωστός;
Τα λεξικά μάς πληροφορούν ότι η λέξη «κινηματογράφος» (και λαϊκότερα[sic] «κινηματόγραφος») είναι μεταφορά στην ελληνική του ελληνογενούς ξενικού όρου «cinématographe», σύνθετου από τις λέξεις «κίνημα» (με τη σημασία «κίνηση») + «γράφω». Καλά όλα αυτά, αλλά δεν δίνεται απάντηση στο ερώτημά μας: πιο είναι το σωστό, το «κινηματογράφος» ή το «κινηματόγραφος» ή μήπως και τα δύο;
Ας εξετάσουμε πώς σχηματίζονται ανάλογες σύνθετες λέξεις και την αντίστοιχη σημασία τους, ιδιαίτερα μάλιστα ας δούμε πώς διαφοροποιείται η σημασία κάποιων σύνθετων λέξεων, ανάλογα με τον τονισμό τους:
| αγιογράφος/αγγειογράφος | αυτός που γράφει (ζωγραφίζει) αγίους (μορφές αγίων)/αγγεία |
| αρθρογράφος/ειδησιογράφος[1] | αυτός που γράφει άρθρα/ειδήσεις |
| ψυχοφθόρος | αυτός που φθείρει την ψυχή |
| ψυχοτρόπος | αυτός που τρέπει την ψυχή (ψυχική διάθεση), π.χ.: ψυχοτρόπες ουσίες |
Τα παραπάνω παραδείγματα οδηγούν μάλλον στο συμπέρασμα ότι σωστός είναι ο παροξύτονος τύπος «κινηματογράφος». Πράγματι, το συμπέρασμα αυτό ισχυροποιείται ακόμη περισσότερο, αν παρατηρήσουμε τη διαφορετική σημασία που αποκτούν κάποια σύνθετα, όπως στα παραδείγματα που ακολουθούν, ανάλογα με το αν τονισθούν στην παραλήγουσα ή στην προπαραλήγουσα:
| λιθογράφος | κατά λέξη: αυτός που γράφει (χαράζει, σκαλίζει) στην πέτρα | γλύπτης | τεχνίτης που ασχολείται με την τεχνική εκτύπωσης που λέγεται λιθογραφία |
| λιθόγραφος | αυτός που έχει γραφτεί (χαραχτεί, σκαλιστεί) στην πέτρα |
| λιθογλύφος | γλύπτης της πέτρας | λιθογράφος (όχι με την έννοια του τεχνικού εκτύπωσης) |
| λιθόγλυφος | σκαλισμένος στην πέτρα | λιθόγραφος |
| χειρογράφος | αυτός που γράφει με το χέρι, κρατάει σημειώσεις |
| χειρόγραφος | γραμμένος με το χέρι |
| υστερόγραφος | γραμμένος ύστερα |
| ταυρόφορος | αυτός που φέρεται από ταύρο (σε άμαξα που σύρεται από ταύρο) |
| ταυροφόρος | αυτός που φέρει (βαστάει) ταύρο |
Έτσι μπορούμε με σιγουριά να αποφανθούμε:
| κινηματογράφος | αυτός που γράφει (καταγράφει, αποτυπώνει) το κίνημα (την κίνηση) |
| κινηματόγραφος | λαϊκότροπος τύπος αντί του ορθότερου «κινηματογράφος» |
| φωνογράφος | αυτός που γράφει (καταγράφει, αποτυπώνει) τη φωνή |
| φωνόγραφος | λαϊκότροπος τύπος αντί του ορθότερου «φωνογράφος» |
| φωσφόρος | αυτός που φέρει φως |
| φώσφορος | λαϊκότροπος αρχικά τύπος αντί του ορθότερου «φωσφόρος», που όμως σήμερα χρησιμοποιείται ευρύτερα |
Αλλά υπάρχει ένα ακόμη ζευγάρι τέτοιων σύνθετων λέξεων που διαφέρουν μόνο ως προς την τονιζόμενη συλλαβή και ανάλογα με τη θέση του τόνου αποκτούν διαφορετική σημασία, το οποίο υπακούει, κατά το ένα μέλος του, σε διαφορετική λογική:
| πολυγράφος | αυτός που γράφει πολύ, που γράφει ή έχει γράψει πολλά (συνήθως στον υπερθετικό: πολυγραφότατος) |
| πολύγραφος | μηχάνημα που παράγει πολλαπλά αντίτυπα ενός πρωτότυπου κειμένου (ο αναβιβασμός του τόνου έγινε για διάκριση από το πολυγράφος) |
Τι συμπεράσματα βγαίνουν, τουλάχιστον από τα παραπάνω παραδείγματα σύνθετων λέξεων, που επιλέχτηκαν να είναι ανάλογες με τη σύνθετη «κινηματογράφος» από την οποία ξεκινήσαμε, δηλαδή να έχουν πρώτο συνθετικό ουσιαστικό (εκτός από το τελευταίο ζευγάρι, όπου είναι επίθετο) και δεύτερο συνθετικό ρήμα; Νομίζω τα εξής δύο: 1ον) Οι εν λόγω σύνθετες λέξεις είναι είτε παροξύτονες είτε προπαροξύτονες. Οι παροξύτονες αντιστοιχούν στην ενεργητική διάθεση, δηλώνουν ενέργεια του συνιστώντος ρήματος. Το ουσιαστικό είτε είναι ο αποδέκτης της ενέργειας του ρήματος (αντικείμενο του ρήματος) είτε προσδιορίζει το μέσο, το εργαλείο, τον τρόπο κ.λπ. της ενέργειας του ρήματος. Οι προπαροξύτονες αντιστοιχούν στην παθητική/μέση διάθεση. Το ουσιαστικό είτε είναι το υποκείμενο του ρήματος είτε, πάλι, προσδιορίζει το μέσο, το εργαλείο, τον τρόπο κ.λπ. της ενέργειας του ρήματος. Έτσι προκύπτουν ζευγάρια σύνθετων από τις ίδιες συνιστώσες λέξεις. Οι λέξεις κάθε ζευγαριού διαφέρουν μόνο ως προς τη θέση του τόνου, στην παραλήγουσα ή την προπαραλήγουσα, και καθεμία τους έχει τη δική της, διαφορετική σημασία. 2ον) Όπου δεν σχηματίζονται τέτοια ζευγάρια και επομένως δεν υπάρχει κίνδυνος σύγχυσης, εφόσον η χρήση έχει παραγάγει προπαροξύτονους τύπους αντί των κανονικών παροξύτονων, βεβαίως μπορείτε να τους χρησιμοποιείτε, με την όποια υφολογική χροιά ενδεχομένως έχουν.
Λοιπόν, ακούστε, αγαπητοί μου, μην πολυσκάτε πώς θα πείτε τούτο ή το άλλο και μη φοβόσαστε μήπως κάνετε κανένα γλωσσικό λάθος, δεν χάλασε ο κόσμος μ' αυτό. Άλλα λάθη να μην κάνετε, όπως, για παράδειγμα, όταν ψηφίζετε, διότι ουδέν λάθος αναγνωρίζεται μετά την απομάκρυνση από την κάλπη. Από κάθε κάλπη. Γιατί δεν είναι μονάχα η κάλπη που έβγαλε τον Γ.Α.Π. Αίφνης από κάποια άλλη κάλπη βγήκε ο κυρ Παναγόπουλος, ξέρετε, αυτός ο ανεκδιήγητος πρόεδρος της ΓΣΕΕ, αυτός που διαβεβαίωνε ότι δεν υπήρξε προχτές συνάντησή του με τον ΣΕΒ και τις εργοδοτικές ενώσεις. Όταν όμως τον ξεμπρόστιασαν οι εταίροι του, τα γύρισε και ομολόγησε σε βραδινό δελτίο ότι είχε «πολύωρη συζήτηση» με τους μεγαλοεργοδότες…
— — — — — — — — — — — — — — — — — — — —
[1]: Άλλως ειδησεογράφος, όπως έχει επικρατήσει. Το ειδησιογράφος είναι σωστότερο (δεν λέω σωστό, για τους λόγους που ανάφερα παραπάνω). Παραβάλατε: φυσιοδίφης, φυσιολάτρης, λεξιλόγος, κινησιοθεραπευτής, γευσιγνώστης, αρνησίθρησκος κ.λπ., αλλά και φρασεολογία (αντί φρασιολογία)!
